ΑΙΤΙΕΣ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ
Το φαινόμενο του εκφοβισμού στο σχολείο είναι σύνθετο και η εκδήλωσή του, εκτός από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των παιδιών, εξαρτάται και από την αλληλεπίδραση άλλων παραγόντων, όπως την οικογένεια, το σχολικό περιβάλλον, τις ομάδες των συνομηλίκων και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουν.
Οικογένεια
Η οικογένεια αποτελεί κλειδί στην ανάπτυξη επιθετικών συμπεριφορών ανάμεσα στα παιδιά, αφού σε αυτή δημιουργούνται τα θεμέλια της προσωπικότητάς τους και της μελλοντικής προσαρμογής τους. Τα παιδιά-θύτες προέρχονται κυρίως από μη λειτουργικές οικογένειες, όπου το οικογενειακό περιβάλλον είτε είναι ιδιαίτερα αυστηρό και θέτει σκληρές τιμωρίες, είτε έχει αδυναμία να βάλει όρια στις συμπεριφορές των παιδιών και πολλές φορές είναι τα ίδια θύματα παραμέλησης ή σωματικής κακοποίησης ή ενδοοικογενειακής βίας. Τα παιδιά-θύματα προέρχονται από προστατευτικές οικογένειες, που δεν τα βοηθούν να αποκτήσουν ανεξαρτησία και αυτονομία. Η έλλειψη κατανόησης, υποστήριξης και ενθάρρυνσης των παιδιών μέσα στην οικογένεια, η συναισθηματική παραμέληση, η έλλειψη ισορροπημένης σχέσης μεταξύ των γονέων, η χρήση βίας ως μέθοδος επίλυσης προβλημάτων, η έλλειψη ορίων που εκλαμβάνεται ως αδιαφορία από τα παιδιά, τα συχνά ξεσπάσματα θυμού και οι σωματικές τιμωρίες, η βίαιη συμπεριφορά των γονέων προς τα παιδιά, η ανοχή στη βίαιη συμπεριφορά των παιδιών, η κακή διαπαιδαγώγηση και η κακομεταχείριση μπορούν να οδηγήσουν τους νέους σε παραβατικές συμπεριφορές.
Σχολικό περιβάλλον
Το σχολείο αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ψυχοκοινωνική προσαρμογή και την κοινωνικοποίηση του παιδιού και ο εκπαιδευτικός οφείλει να συμβάλλει στην προσπάθεια αυτή, αναζητώντας τρόπους προσαρμογής οι οποίοι θα τη διευκολύνουν. Οι οργανωτικοί ή περιβαλλοντικοί παράγοντες στο σχολείο, όπως η αρνητική σχολική επίδοση, η έλλειψη συνεργασίας στη μάθηση και η μη συμμετοχή σε σχολικές δραστηριότητες, η ανταγωνιστικότητα και η μη τήρηση των κανόνων της τάξης, η έλλειψη ενθάρρυνσης μαθητικών πρωτοβουλιών και δημιουργικότητας, η αδιαφορία ή ανοχή στη βίαιη συμπεριφορά, το μειωμένο ενδιαφέρον για τη συναισθηματική ζωή των παιδιών, η έλλειψη συνεργασίας με τους γονείς και η μη συμμετοχή τους στη σχολική ζωή, η έλλειψη κώδικα συμπεριφοράς και συνολικής σχολικής πολιτικής, η έλλειψη προγραμμάτων ψυχοκοινωνικής αγωγής, αποτελούν μερικούς από τους παράγοντες υψηλού κινδύνου για την εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς από την πλευρά των μαθητών.
Ομάδα συνομηλίκων
Η ομάδα των συνομηλίκων λειτουργεί για το παιδί ως ένας σημαντικός μεταβατικός, ενδιάμεσος χώρος προς την πορεία της ανεξαρτητοποίησης και εξερεύνησης εναλλακτικών τρόπων για την επίλυση των συγκρούσεων. Η συμμετοχή σε μια τέτοια ομάδα βοηθά τα παιδιά να καλύψουν τα κενά από την οικογένειά τους και να νιώσουν ασφάλεια και μέλη μιας ομάδας. Τα μέλη έχουν συνήθως κοινά ενδιαφέροντα, ακολουθούν τους κανόνες της ομάδας και συμμετέχουν στις δραστηριότητές της. Μέσα στην ομάδα όμως συνήθως εξαλείφονται σε μεγάλο βαθμό τα ατομικά χαρακτηριστικά των μελών της και μπορεί να ευνοηθούν στάσεις ανυπακοής, επιθετικότητας και εκφοβισμού. Η έμφυτη ανάγκη των παιδιών να ταυτιστούν με την ομάδα των συνομηλίκων για να δομήσουν την προσωπική τους ταυτότητα, να γίνουν αποδεκτοί και να καθιερώσουν τη θέση τους στο κοινωνικό σύνολο, οδηγεί πολλές φορές στην άκριτη υιοθέτηση επιθετικών συμπεριφορών. Έτσι, για κάθε μεμονωμένο παιδί στην ομάδα, που γίνεται θεατής ενός επεισοδίου εκφοβισμού, μπορεί να γίνει η υπόθεση ότι ο βαθμός ενσυναίσθησης με το θύμα ή ταύτισής του με το θύτη εξαρτάται όχι μόνο από την προσωπικότητα ή από την εμπειρία του στο οικογενειακό του περιβάλλον, αλλά και από τη συμβολή των θέσεων και στάσεων που έχουν διαμορφωθεί στην ομάδα των συνομηλίκων του. Η συμμετοχή σε μια ομάδα συνομηλίκων που δεν έχει επιθετική συμπεριφορά είναι πολύ ωφέλιμη και παρέχει ασφάλεια, ιδιαίτερα σε παιδιά που είναι ευάλωτα στον εκφοβισμό, καθώς ισχυροποιεί την προσωπικότητά τους.
Κοινωνικό περιβάλλον
Το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουν τα παιδιά παίζει το δικό του ρόλο στην ανάπτυξη ή όχι φαινομένων εκφοβισμού και βίας μεταξύ των νέων. Το έλλειμμα επικοινωνίας μεταξύ των πολιτισμικών ομάδων, τα υψηλά επίπεδα ανεργίας και εγκληματικότητας, η υψηλή πυκνότητα του πληθυσμού, η ανεπάρκεια ελεύθερων χώρων για αθλητισμό και ψυχαγωγία, οι κοινωνικές δομές που ανέχονται ή ενθαρρύνουν τη βία (κατά των γυναικών, των μεταναστών, των παιδιών), οι κοινωνικές ανισότητες που επικρατούν, είναι στοιχεία που γεννούν το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, αφού τα παιδιά αναπαράγουν τα κοινωνικά αδιέξοδα που βιώνουν μέσα στο ίδιο το σχολικό περιβάλλον.
Το φαινόμενο του εκφοβισμού στο σχολείο είναι σύνθετο και η εκδήλωσή του, εκτός από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των παιδιών, εξαρτάται και από την αλληλεπίδραση άλλων παραγόντων, όπως την οικογένεια, το σχολικό περιβάλλον, τις ομάδες των συνομηλίκων και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουν.
Οικογένεια
Η οικογένεια αποτελεί κλειδί στην ανάπτυξη επιθετικών συμπεριφορών ανάμεσα στα παιδιά, αφού σε αυτή δημιουργούνται τα θεμέλια της προσωπικότητάς τους και της μελλοντικής προσαρμογής τους. Τα παιδιά-θύτες προέρχονται κυρίως από μη λειτουργικές οικογένειες, όπου το οικογενειακό περιβάλλον είτε είναι ιδιαίτερα αυστηρό και θέτει σκληρές τιμωρίες, είτε έχει αδυναμία να βάλει όρια στις συμπεριφορές των παιδιών και πολλές φορές είναι τα ίδια θύματα παραμέλησης ή σωματικής κακοποίησης ή ενδοοικογενειακής βίας. Τα παιδιά-θύματα προέρχονται από προστατευτικές οικογένειες, που δεν τα βοηθούν να αποκτήσουν ανεξαρτησία και αυτονομία. Η έλλειψη κατανόησης, υποστήριξης και ενθάρρυνσης των παιδιών μέσα στην οικογένεια, η συναισθηματική παραμέληση, η έλλειψη ισορροπημένης σχέσης μεταξύ των γονέων, η χρήση βίας ως μέθοδος επίλυσης προβλημάτων, η έλλειψη ορίων που εκλαμβάνεται ως αδιαφορία από τα παιδιά, τα συχνά ξεσπάσματα θυμού και οι σωματικές τιμωρίες, η βίαιη συμπεριφορά των γονέων προς τα παιδιά, η ανοχή στη βίαιη συμπεριφορά των παιδιών, η κακή διαπαιδαγώγηση και η κακομεταχείριση μπορούν να οδηγήσουν τους νέους σε παραβατικές συμπεριφορές.
Σχολικό περιβάλλον
Το σχολείο αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ψυχοκοινωνική προσαρμογή και την κοινωνικοποίηση του παιδιού και ο εκπαιδευτικός οφείλει να συμβάλλει στην προσπάθεια αυτή, αναζητώντας τρόπους προσαρμογής οι οποίοι θα τη διευκολύνουν. Οι οργανωτικοί ή περιβαλλοντικοί παράγοντες στο σχολείο, όπως η αρνητική σχολική επίδοση, η έλλειψη συνεργασίας στη μάθηση και η μη συμμετοχή σε σχολικές δραστηριότητες, η ανταγωνιστικότητα και η μη τήρηση των κανόνων της τάξης, η έλλειψη ενθάρρυνσης μαθητικών πρωτοβουλιών και δημιουργικότητας, η αδιαφορία ή ανοχή στη βίαιη συμπεριφορά, το μειωμένο ενδιαφέρον για τη συναισθηματική ζωή των παιδιών, η έλλειψη συνεργασίας με τους γονείς και η μη συμμετοχή τους στη σχολική ζωή, η έλλειψη κώδικα συμπεριφοράς και συνολικής σχολικής πολιτικής, η έλλειψη προγραμμάτων ψυχοκοινωνικής αγωγής, αποτελούν μερικούς από τους παράγοντες υψηλού κινδύνου για την εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς από την πλευρά των μαθητών.
Ομάδα συνομηλίκων
Η ομάδα των συνομηλίκων λειτουργεί για το παιδί ως ένας σημαντικός μεταβατικός, ενδιάμεσος χώρος προς την πορεία της ανεξαρτητοποίησης και εξερεύνησης εναλλακτικών τρόπων για την επίλυση των συγκρούσεων. Η συμμετοχή σε μια τέτοια ομάδα βοηθά τα παιδιά να καλύψουν τα κενά από την οικογένειά τους και να νιώσουν ασφάλεια και μέλη μιας ομάδας. Τα μέλη έχουν συνήθως κοινά ενδιαφέροντα, ακολουθούν τους κανόνες της ομάδας και συμμετέχουν στις δραστηριότητές της. Μέσα στην ομάδα όμως συνήθως εξαλείφονται σε μεγάλο βαθμό τα ατομικά χαρακτηριστικά των μελών της και μπορεί να ευνοηθούν στάσεις ανυπακοής, επιθετικότητας και εκφοβισμού. Η έμφυτη ανάγκη των παιδιών να ταυτιστούν με την ομάδα των συνομηλίκων για να δομήσουν την προσωπική τους ταυτότητα, να γίνουν αποδεκτοί και να καθιερώσουν τη θέση τους στο κοινωνικό σύνολο, οδηγεί πολλές φορές στην άκριτη υιοθέτηση επιθετικών συμπεριφορών. Έτσι, για κάθε μεμονωμένο παιδί στην ομάδα, που γίνεται θεατής ενός επεισοδίου εκφοβισμού, μπορεί να γίνει η υπόθεση ότι ο βαθμός ενσυναίσθησης με το θύμα ή ταύτισής του με το θύτη εξαρτάται όχι μόνο από την προσωπικότητα ή από την εμπειρία του στο οικογενειακό του περιβάλλον, αλλά και από τη συμβολή των θέσεων και στάσεων που έχουν διαμορφωθεί στην ομάδα των συνομηλίκων του. Η συμμετοχή σε μια ομάδα συνομηλίκων που δεν έχει επιθετική συμπεριφορά είναι πολύ ωφέλιμη και παρέχει ασφάλεια, ιδιαίτερα σε παιδιά που είναι ευάλωτα στον εκφοβισμό, καθώς ισχυροποιεί την προσωπικότητά τους.
Κοινωνικό περιβάλλον
Το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνουν τα παιδιά παίζει το δικό του ρόλο στην ανάπτυξη ή όχι φαινομένων εκφοβισμού και βίας μεταξύ των νέων. Το έλλειμμα επικοινωνίας μεταξύ των πολιτισμικών ομάδων, τα υψηλά επίπεδα ανεργίας και εγκληματικότητας, η υψηλή πυκνότητα του πληθυσμού, η ανεπάρκεια ελεύθερων χώρων για αθλητισμό και ψυχαγωγία, οι κοινωνικές δομές που ανέχονται ή ενθαρρύνουν τη βία (κατά των γυναικών, των μεταναστών, των παιδιών), οι κοινωνικές ανισότητες που επικρατούν, είναι στοιχεία που γεννούν το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, αφού τα παιδιά αναπαράγουν τα κοινωνικά αδιέξοδα που βιώνουν μέσα στο ίδιο το σχολικό περιβάλλον.
